حائر حسینی
حائر حسینی محدوده‌ای مخصوص پیرامون قبر امام حسین(ع) که شخص مسافر می‌تواند یا مستحب است نمازش را در آن محدوده به صورت کامل بخواند نه شکسته. واژه حائر نخستین بار در احادیثی از امام صادق(ع) درباره محوطه محصور پیرامون مرقد امام حسین به کار رفته است. کمترین اندازه برای تعیین حائر، محدوده‌ای به قطر ۲۲ متر گفته شده است. نقل شده است اولین بُقعه بر قبر امام حسین(ع) را مختار ثَقَفی بنا کرد. هارون الرشید و متوکل، از جمله خلفای عباسی بودند که بارها بنای حائر را ویران کردند. متوکل برای محو کردن اثر قبر و بازداشتن مردم از زیارت، دستور داد زمین حائر را شخم بزنند و بر مقبره آب ببندند.
معنا و وجه نامگذاری
| گاهشمار مرقد امام حسین(ع) | |
|---|---|
| ۶۱ق. | (۱۲ محرم) دفن امام حسین(ع) به دست بنی اسد |
| ۶۵ق. | ساخت بنایی بر روی قبر همراه با گنبدی از آجر و گچ و دو در توسط مختار |
| ۱۳۲ق. | ساخت بنای سرپوشیده‌ای در کنار مرقد توسط ابوالعباس سفاح |
| ۱۴۶ق. | ویران شدن بنای سرپوشیده توسط ابوجعفر منصور |
| ۱۵۸ق. | نوسازی بنا توسط مهدی عباسی |
| ۱۷۱ق. | ویران شدن بنا در عصر هارون الرشید |
| ۱۹۳ق. | نوسازی حرم توسط امین |
| ۲۳۶ق. | ویران شدن بنای حرم توسط متوکل عباسی و شخم زدن زمین آن |
| ۲۴۷ق. | نوسازی بنای حرم توسط منتصر عباسی |
| ۲۷۳ق. | تجدید بنا به دست محمد بن محمد بن زید، رهبر قیام طبرستان. |
| ۲۸۰ق. | ساخت گنبد بر فراز قبر توسط داعی علوی گنبدی |
| ۳۶۷ق. | ساخت گنبد و چهار رواق و ضریحی از عاج توسط عضد الدوله دیلمی |
| ۳۹۷ق. | ساخت مسجد متصل به حرم توسط عمران بن شاهین |
| ۴۰۷ق. | آتش‌سوزی در حرم بر اثر سقوط دو شمع و بازسازی حرم توسط حسن بن سهل وزیر |
| ۴۷۹ق. | نوسازی دیوار پیرامون حرم توسط ملکشاه سلجوقی |
| ۶۲۰ق. | ساخت ضریح توسط الناصر لدین الله عباسی |
| ۷۶۷ق. | ساخت گنبد داخلی و صحن توسط سلطان اویس جلایری |
| ۷8۶ق. | توسعه صحن و ساخت دو گلدسته طلا توسط سلطان احمد اویس |
| ۹۱۴ق. | تذهیب حاشیه‌های حرم و اهدای ۱۲ چراغدان طلا از سوی شاه اسماعیل صفوی |
| ۹۲۰ق. | ساخت صندوقی از چوب ساج برای ضریح توسط شاه اسماعیل صفوی |
| ۹۳۲ق. | ساخت ضریح مشبک از نقره توسط شاه اسماعیل صفوی دوم |
| ۹۸۳ق. | بازسازی گنبد توسط علی پاشا، ملقب به وندزاده |
| ۱۰۳۲ق. | ساخت ضریح مسی و کاشی‌کاری گنبد توسط شاه عباس صفوی |
| ۱۰۴۸ق. | گچ کردن گنبد از بیرون به دستور سلطان مراد چهارم (عثمانی) |
| ۱۱۵۵ق. | تزیین بناهای موجود توسط نادرشاه افشار |
| ۱۲۱۱ق. | طلاکاری گنبد به دستور آقا محمدخان قاجار |
| ۱۲۱۶ق. | ویران شدن ضریح و رواق در پی یورش وهابیها به کربلا |
| ۱۲۲۷ق. | نوسازی حرم و تعویض طلاهای گنبد به دستور فتحعلیشاه قاجار |
| ۱۲۳۲ق. | ساخت ضریح نقره‌ای و طلاکاری ایوان به دستور فتحعلیشاه قاجار |
| ۱۲۵۰ق. | نوسازی گنبد و بارگاه به دستور فتحعلیشاه قاجار |
| ۱۲۷۳ق. | بازسازی گنبد و بخشی از طلاکاری آن توسط ناصر الدین شاه |
| ۱۴۱۸ق. | تخریب بخشی از طلاکاری گنبد در پی قیام مردم عراق به دستور صدام |
| ۱۴۲۸ق. | مسقف شدن صحن با سبک جدید. |
حائر در لغت به معنای سرگردان و متحیر است. به مکان گودی نیز که وسط آن صاف و اطرافش بلند است و آبِ جمع‌شده در آن، راه خروج ندارد، حایر می‌گویند. حائر از نام‌های سرزمین کربلا نیز است. اشخاص منسوب به این سرزمین، حائری یا حایری خوانده می‌شوند.
درباره سبب نامگذاری حرم حسینی به حائر و رواج این واژه، چند قول مطرح شده است، از جمله: پس از فرمان متوکل عباسی (۲۳۲ـ۲۴۷) برای ویران کردن بنای روی قبر و آب بستن به قبر، آب نزدیک قبر ایستاد و آن را فرا نگرفت (حارَ الماء) و ازاین رو این مکان به حائر شهرت یافت. برخی این وجه را نپذیرفته‌اند؛ زیرا طبق احادیث امام صادق(ع)، پیش از زمان متوکل به این مکان حائر گفته شده است. دوم آنکه در اوایل قرن دوم، پیرامون محوطه مرقد، دیواری بنا شد و به نظر می‌رسد ایجاد این حصار، در دوره امویان، برای آن بود که بازرسیِ زائران حرم آسان‌تر باشد. وجه سومی که درباره این نامگذاری گفته شده این است که کاربرد این کلمه رمزگونه، از حساسیت بنی امیه درباره زائران حرم حسینی می‌کاست و با معنای لغوی واژه هم مطابقت داشت.
نخستین بار واژه حائر در احادیثی از امام صادق(ع) درباره آداب و فضیلت زیارت امام حسین(ع)، بر محوطه محصور پیرامون بنای مرقد آن حضرت گفته شد. به تدریج کاربرد این واژه در میان شیعیان رواج یافت و مرقد مذکور و محدوده پیرامون آن به حائر حسین و حائر حسینی معروف شد.
حکم نماز در حائر
حائر حسینی در فقه شیعه حکم مخصوصی برای نماز مسافر دارد. بنابر این حکم، مسافری که کمتر از ده روز در کربلا می‌ماند، می‌تواند یا مستحب است نمازش را در حائر حسینی، به صورت کامل بخواند نه شکسته. این حکم، فتوای مشهور فقهای شیعه است، هرچند خواندن نماز شکسته (قَصر) نیز برای چنین فردی جایز است. گفتنی است این حکم در مورد سه مکان دیگر، حرم مکی، حرم نبوی، مسجد کوفه نیز جاری است. احادیثی که این حکم فقهی را بیان می‌کنند، از محدوده‌ای که زائر امام حسین(ع) می‌تواند نمازش را در آن کامل بخواند، با عناوینی چون حرم، حائر و کنار مدفن (عِند القَبر) یاد کرده‌اند.
محدوده
اهمیت تعیین دقیق محدودهٔ حائر حسینی، به سبب حکم فقهی‌ای است که در مورد نماز مسافر در این مکان بیان شده است. در احادیث نقل‌شده از امام صادق(ع) محدوده حائر حسینی به گونه‌های مختلف مشخص شده است، از جمله با معیارهایی چون فرسخ و ذراع. در جمع‌بندی این احادیث گفته شده است همه نواحیِ مشخص‌شده در این احادیث، حرم و شایسته احترام‌اند؛ اما در درجه فضیلت متفاوت‌اند؛ هر ناحیه‌ای که به قبر امام حسین نزدیک‌تر باشد، شرافت و حرمت بیشتری دارد.
کمترین محدوده ذکرشده در احادیث، ۲۰ و ۲۵ ذراع (حدود ۱۰ تا ۱۲ متر) از مدفن امام است. بر این اساس، قطر تقریبی حائر را ۲۲ متر شمرده‌اند که بنای حرم و محوطه پیرامون آن را در زمان امام صادق(ع) نشان می‌دهد. بیشترین محدوده نیز محدوده‌ای چندفَرسَخی است که شامل همه شهر کربلا می‌شود.
محدوده حائر بنابر فتوای فقها
برخی فقها بنابر احادیثی که محدوده حائر را چند فرسخ بیان کرده‌اند، حکمِ کامل‌خواندن نماز را در همه جای شهر کربلا جاری می‌دانند؛ اما بیشتر فقها این حکم را مخصوص محدوده‌ای خاص دانسته‌اند که اندازه دقیق آن بنابر چند نظر چنین است:
- محدوده مقبره امام حسین و دیگر شهیدان کربلا، به جز حضرت عباس(ع)؛
- حرم همراه با مجموعه صحن پیش از توسعه آن در دوره صفویان.
- فقط روضه مقدّس امام حسین بدون رواق‌ها و مسجد پشت سر. یعنی از طرف سر تا پنجره متصل به رواق و از طرف پا تا درِ متصل به رواق و از پشت سر تا مسجد.
- فضای دور ضریح.
تاریخچه احداث بنا
پیشینه احداث بنا بر مزارِ امام حسین(ع) به نخستین سال‌های پس از شهادت ایشان بازمی‌گردد. از نصب صندوق و ایجاد سقف و بنایی کوچک بر روی قبر تا سال ۶۵ق، گزارش‌هایی وجود دارد؛ اما ظاهراً نخستین بقعهٔ حائر حسینی را مختار ثَقَفی (درگذشت: ۶۷ق)، پس از پیروزی در قیام خود در خونخواهی امام حسین(ع)، در سال ۶۶ ساخت. این بنای آجری دو در ورودی و یک گنبد داشت. مقبره دیگر شهدای کربلا در بیرون از آن بنا بود. برخی احادیث نقل‌شده از امام صادق(ع) درباره آداب و چگونگی زیارت مزار امام حسین(ع)، نشان‌دهنده برپا ماندن این بنا تا زمان ایشان (۸۳-۱۴۸ق) است.
در دوره‌های بعد، اشخاص یا حکومت‌ها ساخت و سازهای متعددی در حرم امام حسین(ع) انجام دادند، از جمله ساخت صحن‌ها و رواق‌های جدید یا توسعه آنها، احداث مسجد، ساخت صندوق و ضریح، بازسازی حصار اطراف حرم، تعویض سنگ‌فرش‌ها، مرمت و زراندود کردن گنبد، تزیین مناره‌ها و دیوارها و رواق‌ها با طلا یا کاشی یا آیینه، اهدای فرش و وسایل روشنایی، و ساختن مخزن آب.
رویکرد حکومت‌ها
- همچنین ببینید: تخریب حرم امام حسین
برخورد حکومت‌ها با حائر حسینی یکسان نبوده است؛ مثلاً در عصر امویان، با وجود سخت‌گیری‌های آنان بر زائران مرقد، حائر تخریب نشد؛ اما برخی خلفای عباسی، از جمله هارون الرشید و متوکل، بارها بنای حائر را ویران کردند. متوکل برای محو کردن اثر قبر و بازداشتن مردم از زیارت، دستور داد زمین حائر را شخم بزنند و بر مقبره آب ببندند. در برابر، در زمان حکومت‌های آل بویه، جلایریان، صفویه و قاجاریه، برای توسعه و بازسازی و تزیین حرم حسینی، اقدامات اساسی و گسترده‌ای صورت گرفت.
مهم‌ترین تخریب بنای حرم در دوره‌های اخیر، در ۱۲۱۶ق (۱۱۸۱ش) و در جریان حمله نخست وهابیان به کربلا روی داد. در این حمله، علاوه بر کشتار بسیاری از مردم، حرم حسینی به شدت تخریب شد و اموال آن به غارت رفت. همچنین در سال ۱۹۹۱ ميلادی (۱۳۷۰ شمسی) صدام حسین از ژنرال «قيس حمزه عبود» خواست كه به تمامی زائران حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس (ع) حمله کند و حتی كسانی را كه در بازداشت نيروهای امنيتی هستند، در همانجايی كه بازداشت می‌شوند، اعدام كنند. حسين كامل، داماد صدام، با تانک وابسته به گارد ويژه رياست جمهوری، به این دو حرم حمله کرد و حتی گنبد امام حسين(ع) را هدف قرار داد.
اقامت شیعیان
تأکید امامان شیعه(ع) بر اهمیت بزرگداشت حائر از یک سو و آزادی نسبی در مورد زیارت امام حسین(ع) در زمان منتصر عباسی (۲۴۷ـ۲۴۸) از سوی دیگر، موجب شد گروهی از علویان در مجاورت حرم حسینی اقامت گزینند که نخستین آنها ابراهیم مُجاب، فرزند محمد عابد و نوه امام کاظم(ع)، بود. مزار ابراهیم در رواق غربی حرم است. پسر او، محمد حائری، سرسلسله سادات آل فائز در کربلاست که برخی از آنان تولیت حرم حسینی را برعهده داشته‌اند.
پانویس
- ↑ راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، صص۲۴۴-۲۴۶.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۰۸ق، ذیل واژه «حیر»؛ زبیدی، تاج العروس، ۱۳۸۵ق، ذیل واژه «حیر».
- ↑ کلیدار، تاریخ کربلاء و حائر الحسین(ع)، ۱۴۱۸ق، ص۲۶.
- ↑ شهید اول، ذکری الشیعة، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۹۱.
- ↑ طهرانی، شفاء الصدور، ۱۳۷۶ش، ص۲۹۴.
- ↑ مدرس بستان‌آبادی، شهر حسین(ع) یا جلوه‌گاه عشق، ۱۴۱۴ق، ص۱۷۴ـ۱۷۵.
- ↑ کلیدار، تاریخ کربلاء و حائر الحسین(ع)، ۱۴۱۸ق، ص۷۳.
- ↑ ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۷۸ش، ص۲۵۴ـ۲۵۵، ۳۵۸ـ۳۶۲.
- ↑ کرباسی، تاریخ المراقدالحسین، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۵۹.
- ↑ کلیدار، تاریخ کربلاء و حائر الحسین(ع)، ۱۴۱۸ق، ص۷۱ـ۷۲.
- ↑ شهید ثانی، الروضةالبهی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۷۸۷ـ۷۸۸؛ طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۶۴.
- ↑ بروجردی، مستند العروة الوثقی، ۱۳۶۷ش، ج۸، ص۴۱۸ـ۴۱۹؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۸، ص۵۲۴، ۵۲۷ـ۵۲۸ و ۵۳۰ـ۵۳۲.
- ↑ ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۷۸ش، ص۴۵۶ـ۴۵۸.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۷۶ش، ج۶، ص۸۱ـ۸۲.
- ↑ کلیدار، تاریخ کربلاء و حائرالحسین(ع)، ۱۴۱۸ق، ص۵۱ـ۵۲، ۵۸ـ۶۰.
- ↑ ابن سعید، الجامع للشّرائع، ۱۴۰۵ق، ص۹۳؛ نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، ۱۴۲۹ق، ج۸، ص۳۱۳، ۳۱۷.
- ↑ بحرانی، الحدائق النّاضرة، ۱۳۶۳ش، ج۱۱، ص۴۶۲؛ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۲۹ق، ج۸، ص۳۱۳ـ۳۱۴.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۱۲۶؛ حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۴۲.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۶، ص۸۹ـ۹۰.
- ↑ رجوع کنید به: مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۶، ص۸۹.
- ↑ طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۶۴ـ۱۶۵؛ بروجردی، مستند العروة الوثقی، ۱۳۶۷ش، ج۸، ص۴۱۹ـ۴۲۰، ۴۲۵ـ ۴۲۶؛ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۲۹ق، ج۸، ص۴۱۹ـ۴۲۰، ۴۲۵ـ ۴۲۶.
- ↑ کرباسی، تاریخ المراقدالحسین، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۴۵ـ۲۵۰؛ طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ص۷۰ـ۷۳.
- ↑ ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۷۸ش، ص۴۲۰.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۱۷۷ـ۱۷۸، ۱۹۸ـ۱۹۹، ۲۵۹ـ۲۶۰.
- ↑ کرباسی، تاریخ المراقد الحسین، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۵۵ـ۲۵۹.
- ↑ طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ص۸۷ـ ۹۳.
- ↑ ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۷۸ش، ص۲۰۳ـ۲۰۶، ۲۴۲ـ۲۴۵.
- ↑ طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ص۷۳.
- ↑ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۲۵ـ۳۲۹.
- ↑ کلیدار، تاریخ کربلاء و حائرالحسین(ع)، ۱۴۱۸ق، ص۱۷۱ـ۱۷۳.
- ↑ Longrigg, Four centuries of modern Iraq, 1925, p. 217
- ↑ ، سایت خبری فردا.
- ↑ طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۱۴۷ـ۱۴۸؛ علوی اصفهانی، مهاجران آل ابوطالب، ۱۳۷۲ش، ص۲۰۲ـ۲۰۳.
- ↑ ابن عنبه، عمدةالطالب، ۱۳۸۳ش، ص۲۶۳ـ۲۶۶؛ کلیدار، معالم انساب الطالبیین، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۷ـ۱۶۷.
منابع
- ابن سعید، یحیی بن احمد، الجامع للشّرائع، قم، مؤسسة سید الشهداء، ۱۴۰۵ق.
- ابن عنبه، احمد بن علی، عمدةالطالب فی انساب آل ابی طالب، تصحیح مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۳ش.
- ابن قولویه القمی، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، محقق جواد قیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۳۷۸ش.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، تصحیح و تعلیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی احکام العترة الطاهرة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۶۳ش.
- بروجردی، مرتضی، مستند العروة الوثقی: کتاب الصلاة، تقریرات درس آیت‌الله خویی، بی جا، بی تا، ۱۳۶۷ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- حلی، احمد ابن ادریس، کتاب السرائر الحاوی تحریر الفتاوی، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الهدایة، ۱۳۸۵ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، ذکری الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ۱۴۱۹ق.
- شهید الثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه،تحقیق محمد کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، بیروت، بی نا، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
- طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین و العباس (علیهما السلام)، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
- طوسی، محمد بن حسن، الامالی، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة مؤسسة البعث، قم، دار الثقافه، ۱۴۱۴ق.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۳۷۶ش.
- طهرانی، ابوالفضل بن ابوالقاسم، شفاء الصدور فی شرح زیارة العاشور، تحقیق ابراهیم شبیری، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۶ش.
- علوی اصفهانی، ابن طباطبا، مهاجران آل ابوطالب، ترجمه محمدرضا عطائی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش.
- کرباسی، محمدصادق، تاریخ المراقد الحسین و اهل بیته و انصاره، در دائرة المعارف الحسینیة، لندن، المرکز الحسینی للدراسات، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
- کلیدار، عبدالجواد، تاریخ کربلاء و حائر الحسین علیه السلام، نجف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۴۱۸ق.
- کلیدار، عبدالجواد، معالم انساب الطالبیین فی شرح کتاب سر الانساب العلویه، تحقیق سلمان سیدهادی آل طعمه، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۰ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مدرس بستان‌آبادی، محمد باقر، شهر حسین علیه السلام یا جلوه‌گاه عشق، تهران، انتشارات کلینی، ۱۴۱۴ق.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محقق، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۳۷۲ش.
- نراقی، احمد بن محمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۲۹ق.
- عاقبت داماد صدام که برای امام حسین(ع) رجزخوانی، سایت خبری فردا، تاریخ انتشار: ۱۳ آبان ۱۳۹۶ش.
- Longrigg, Stephan, Four Centuries of Modern Iraq, Oxford at the Clarendon Press, 1925.
پیوند به بیرون